When instability and unrest increase in a person’s life, they naturally turn to spirituality, religion, and God. This is as natural as a law of nature. Just as a person in crisis seeks support, similarly, when social, economic, mental, or emotional instability arises, religiosity tends to grow. This is evident from the perspectives of history, sociology, and psychology, as human beings seek mental support. However, maintaining balance is essential. If faith and rational thinking are kept in harmony, life can become more fulfilling.

To prevent the excessive influence of religion, it is essential to promote education and science. It is important to preserve rational thinking along with religiosity. One should engage in self-reflection and choose the path of improving life through direct efforts.

1. How Does Instability Increase Reliance on Religion?

a) Mental Distress and Superstition:

When a person faces failure, crises, or a lack of stability in daily life, they start seeking explanations for their suffering. Questions that science has not yet answered are often explained through religious traditions.

b) Economic Crisis and Inclination Towards Devotion:

Poverty, unemployment, failure, and social inequality push people toward religion. The belief that “if God is pleased, circumstances will improve” provides them with a sense of hope and support.

c) Social Instability and the Influence of Religion:

During wars, pandemics, natural disasters, or periods of social unrest, people feel confused and helpless. In such times, they seek the support of a higher power, which leads them toward religion.

d) Emotional Turmoil and Spirituality :-

The loss of a loved one, heartbreak, or family conflicts cause emotional distress, leading individuals to turn to religious and spiritual practices for solace.

2. The Impact of Instability on Religion Throughout History :-
3. The Rise of Bhakti Movement After the Mahabharata War:

Continuous wars between kingdoms and repeated foreign invasions destabilized Indian society. In response, saints like Dnyaneshwar and Tukaram promoted the Bhakti movement, offering people a spiritual refuge.

• Spread of Christianity in Europe :

During the medieval period, plagues, wars, and unstable governance led to a rise in Christian influence, as people sought comfort in religious faith.

• Gandhi’s Path of Non-Violence During the Freedom Struggle :

During India’s fight for independence, instability made people more religious. Gandhi emphasized truth, non-violence, and drew inspiration from the Bhagavad Gita to guide the movement.

4. Religious Institutions Receiving Support After Major Crises:

In times of major disasters, the number of visitors to temples, mosques, and churches increases. After the COVID-19 pandemic in 2020, many people turned to religious devotion for mental peace.

3. The Positive and Negative Effects of Religion :-

✅ Positive Effects:

Provides mental peace and strength to face crises.

Helps maintain moral values in society.

Spirituality gives life a new direction.

❌ Negative Effects:

Increases superstition and blind rituals.

Leads to religious extremism and communal tensions.

Encourages a mindset of dependence on divine intervention rather than personal effort.

4. The Growing Influence of Religion Due to Instability in Modern Times

In India, rising unemployment, economic hardship, and social tension drive people toward self-proclaimed spiritual gurus.

Political parties exploit instability to manipulate religious sentiments.

Religious and faith-based content spreads rapidly on the internet and social media, influencing public perception.

“जगण्यातील अस्थिरता आणि व्यक्तिगत आयुष्यातील अस्वस्थता वाढली की भक्तीकडे कल वाढतो…!”

माणसाच्या जीवनात अस्थिरता आणि अस्वस्थता वाढली की तो आपोआपच अध्यात्म, धर्म आणि देवाला शरण जातो. हे निसर्गनियमासारखे आहे. जसे संकटात सापडलेला माणूस मदतीसाठी कुणाचा तरी आधार शोधतो, तसेच सामाजिक, आर्थिक, मानसिक किंवा भावनिक अस्थिरता निर्माण झाली की धार्मिकता वाढू लागते. इतिहास, समाजशास्त्र आणि मानसशास्त्र या तिन्ही बाजूंनी पाहिले तरी हे स्पष्ट होते. कारण माणसाला मानसिक आधार हवा असतो. मात्र यात संतुलन साधणे आवश्यक आहे. श्रद्धा आणि विवेकबुद्धी यांचा समतोल राखल्यास जीवन अधिक समृद्ध होऊ शकते.

धर्माचा अतिरेकी प्रभाव टाळण्यासाठी शिक्षण आणि विज्ञान यांचा प्रसार करणे आवश्यक आहे. धार्मिकतेसोबत विवेकबुद्धी जपणे गरजेचे आहे. आत्मपरीक्षण करून प्रत्यक्ष प्रयत्नांनी जीवन सुधारण्याचा मार्ग निवडावा.

१. अस्थिरतेत देवधर्माचा आधार कसा वाढतो? :-

अ) मानसिक अस्वस्थता आणि अंधश्रद्धा :– जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला अपयश येते, संकटे कोसळतात किंवा दैनंदिन जीवनात स्थैर्य राहत नाही, तेव्हा तो आपल्या दुःखाचे स्पष्टीकरण शोधू लागतो. विज्ञानाने स्पष्ट न केलेले प्रश्न धार्मिक परंपरांमध्ये उत्तर म्हणून स्वीकारले जातात.

ब) आर्थिक संकट आणि भक्तीचा ओढा :–
गरिबी, नोकरीचा अभाव, अपयश, सामाजिक विषमता यामुळे लोक अधिकाधिक धर्माकडे वळतात. “देव प्रसन्न झाला तर परिस्थिती सुधारेल” हा समज त्यांना आधार देतो.

क) सामाजिक अस्थिरता आणि धर्माचा प्रभाव :–
युद्ध, महामारी, नैसर्गिक आपत्ती किंवा सामाजिक अशांतता वाढली की माणूस गोंधळून जातो. त्याला कोणत्यातरी शक्तीचा आधार हवा असतो, आणि तो देवधर्माकडे वळतो.

ड) भावनिक अशांतता आणि अध्यात्म :–
जवळच्या व्यक्तीचे निधन, प्रेमभंग, कौटुंबिक कलह यांसारख्या भावनिक धक्क्यांतून माणूस सावरण्यासाठी तो धार्मिक साधनांकडे वळतो.
२. इतिहासात अस्थिरतेमुळे वाढलेला धर्माचा प्रभाव :-

1. महाभारत युद्धानंतर भक्तीचा प्रभाव :–
   राजेशाहीच्या काळात राज्यांमधील होणारी सततची युद्धे आणि अखंड भारतात बाहेरून झालेल्या आक्रमणानंतर भारतीय समाज अस्थिर झाला. त्या काळात संत ज्ञानेश्वर, तुकाराम यांसारख्या संतांनी भक्तीमार्ग रुजवला.
2. युरोपमध्ये ख्रिस्ती धर्माचा प्रसार :– मध्ययुगीन काळात प्लेगसारख्या महामारी, युद्धे आणि अस्थिर शासनव्यवस्थेमुळे ख्रिस्ती धर्माचा प्रभाव वाढला.
3. स्वातंत्र्यलढ्यात गांधीजींचा अहिंसा मार्ग :–
   भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्यात अस्थिरतेमुळे लोक अधिक धार्मिक झाले. गांधीजींनी सत्य, अहिंसा आणि भगवद्गीतेचा आधार घेतला.
4. महासंकटांनंतर मंदिरे, मशिदी आणि चर्च यांना मिळणारे अनुदान :– कोणत्याही मोठ्या आपत्तीच्या काळात धार्मिक स्थळांवरील गर्दी वाढते. २०२० च्या कोरोनानंतरही अनेक लोक ईश्वराच्या भक्तीत गुंतले.
   ३. धर्माचा सकारात्मक आणि नकारात्मक परिणाम :-

✅ सकारात्मक परिणाम :

• मानसिक शांती मिळते, संकटांचा सामना करण्याची ताकद वाढते.
• समाजात नैतिक मूल्ये टिकून राहतात.
• अध्यात्मामुळे जीवनाला नवीन दिशा मिळते.

❌ नकारात्मक परिणाम :

• अंधश्रद्धा आणि कर्मकांड वाढतात.
• अतिरेकी धार्मिकता आणि जातीय तणाव निर्माण होतो.
• स्वतःच्या प्रयत्नांपेक्षा “देव करेल” या मानसिकतेत अडकण्याची शक्यता वाढते.
  ४. आजच्या काळात अस्थिरतेमुळे वाढत असलेला धर्माचा प्रभाव :-
• भारतात बेरोजगारी, आर्थिक तंगी आणि सामाजिक तणाव वाढला की लोक बाबाबुवांच्या मागे जातात.
• राजकीय पक्ष अस्थिरता निर्माण करून धर्माचा वापर करतात.
• इंटरनेट आणि सोशल मीडियावर धर्म आणि श्रद्धेशी संबंधित कंटेंट मोठ्या प्रमाणात व्हायरल होतो.

:-Mukund Madhukar Hingne.