“महाभारतातील पांडवांचे वास्तव्य असलेले ‘पोफळी’ गाव अजूनही वनवासातच…”

Near Solapur city (Maharashtra, India), in the village of Pofali (Taluka-Mohol), there is a cave deep underground and a temple believed to be from the Mahabharata era, associated with the Pandavas. Although there are no ancient texts that provide evidence to confirm this, further research might shed light on its authenticity. However, local folklore suggests that the Pandavas stayed in Pofali during their exile. This legend has been passed down through generations. Despite being only three kilometers from the express highway, the village still lacks proper roads and basic infrastructure. Though electricity has reached the village, which is just 25 kilometers from the city, even after 77 years of independence, India’s development has not extended 25 kilometers beyond the cities.

My colleague Sanjay Rupnar and I have presented exactly what we observed during our visit to this village.

“Seeing the underdeveloped village near the city increases the unease…!”

• The exact period of the Mahabharata is still debated among scholars, but it is generally believed to have occurred around five thousand years ago. According to the story of the Mahabharata, when the Kauravas and Pandavas played a game of dice, the Pandavas lost and were forced to leave the kingdom of Hastinapur (modern-day Haryana) and go into exile.
• During their exile, they are said to have stayed for some time in the forests near a village called Pofali, located on the banks of the Nira River in the Solapur district of Maharashtra. If this legend is considered true, Pofali would have existed about five thousand years ago. Even if the village came into existence several thousand years later, it should still be regarded as an ancient heritage site. If a legend survives for thousands of years, instead of dismissing it as false, researching and uncovering its truth would give human belief the support of science.
• The present-day village of Pofali consists of about 200-250 houses. Due to a lack of civic amenities, many people have moved out, with most residents now living on farms. The village lacks proper roads, leaving it isolated from transportation and development.
• Currently, the village hosts a temple dedicated to the eldest Pandava, Yudhishthira (also known as Dharmaraj), along with Draupadi and the five Pandavas. Pandava temples are found in Haryana in northern India, but this might be the only such temple in Maharashtra and South India. During the tenure of former MP Subhash Deshmukh, the temple’s hall was completed, but since then, little government funding or schemes have reached the village. Even though the temple holds historical significance, increasing awareness could bring more devotees and tourists. If viewed from a tourism perspective, the state government may prioritize providing the village with basic amenities. What could be more unfortunate than political neglect erasing the historical and mythological significance of a village?

महाराष्ट्रातील (भारत) सोलापूर शहराजवळ असलेल्या पोफळी (ता.-मोहोळ) येथे महाभारतकालीन पांडवांची जमिनीत खोलवर असलेली गुहा आणि मंदिर आहे. ती पांडवांचीच आहे याला पुराणकालीन पुरावे नसले तरी अधिक संशोधन झाल्यास नक्कीच त्यावर प्रकाशझोत पडेल. पण लोकवदंता अशी आहे की पांडव वनवासात असताना ते पोफळी येथे वास्तव्यास होते. पिढ्यानपिढ्या ही आख्यायिका चालत आलेली आहे. मात्र एक्स्प्रेस हायवेपासून अवघ्या तीन किलोमीटर अंतरावर आत असलेल्या गावात अजून रस्त्या बरोबरच मूलभूत सुविधा देखील पोहोचलेल्या नाहीत. शहरापासून अवघ्या २५ किलोमीटर अंतरावर असलेल्या या गावात फक्त वीज पोहोचली आहे. स्वातंत्र्यानंतर ७७ वर्षात भारताचा विकास शहरांच्या पुढे २५ किलोमीटर देखील पोहोचलेला नाही.

मी आणि माझे सहकारी मित्र संजय रुपनर यांनी प्रत्यक्ष या गावाला भेट दिल्यावर जे समोर दिसले ते जसेच्या तसे मांडले आहे.

“शहराजवळचे अविकसित गाव पाहिल्यावर अस्वस्थता वाढते….!”

• महाभारताचा कालखंड नेमका कोणता ? याबाबत अभ्यासकांमध्ये वाद असले तरी साधारणतः पाच हजार वर्षांपूर्वी महाभारत घडले असे मानले जाते. म्हणजेच महाभारताच्या कथेनुसार कौरव आणि पांडव द्यूत खेळत असताना पांडव हरले आणि त्यांना हस्तिनापूरचे साम्राज्य (हरियाणा राज्य) सोडून वनवास पत्करावा लागला.
• वनवासात असताना ते महाराष्ट्रातील सोलापूर जिल्ह्यातील पोफळी या नीरा नदीच्या तीरावर असलेल्या गावाच्या जंगलात काही काळ वास्तव्यास होते. ही जर आख्यायिका खरी मानली तर पोफळी हे गाव सुमारे पाच हजार वर्षांपूर्वीचे गाव मानावे लागेल. किंवा त्यानंतर कित्येक हजार वर्षांनंतर जाती पोफळी गाव अस्तित्वात आले असले तरी पुरातन ठेवा म्हणून त्या गावाकडे पाहिले जावे. एखादी आख्यायिका ही हजारो वर्षे जर टिकून रहात असेल तर त्या अख्यायिकेला खोटे ठरविण्यापेक्षा त्यावर संशोधन करून त्याची सत्यता आणि स्पष्टता अधिक गडद केली तर मानवी श्रध्देला विज्ञानाची साथ मिळाली असेच म्हणता येईल.
• सध्या अस्तित्वात असलेले पोफळी गाव हे दोनशे-अडीचशे घरांचे गाव आहे. नागरी सुविधा नसल्याने मूळ गाव विस्थापित झाले आहे. बरेच लोक आपल्या शेतात वस्ती करून रहात आहेत. गावाला जोडणारा पक्का रस्ता नसल्याने दळणवळण आणि विकासापासून हे गाव वंचित आहे.
• तूर्तास या गावात पांडवांपैकी ज्येष्ठबंधु युधिष्ठिर उर्फ धर्मराज आणि द्रौपदीसह पाचपांडवांचे मंदिर आहे. उत्तर भारतातील हरियाणा राज्यात पांडवांचे मंदिर आढळते. पण महाराष्ट्रात आणि दक्षिण भारतात बहुदा हेच एकमेव मंदिर असावे. माजी खा. सुभाष देशमुख यांच्या खासदारकीच्या कार्यकाळात मंदिराच्या सभागृहाचे काम पूर्ण करण्यात आले. त्यानंतर सरकारी निधी अथवा योजना या गावाकडे फारशा आल्या नाहीत. पुरातन काळाचा संदर्भ असणारे मंदिर एव्हढे महत्व जरी मिळाले तरी देखील भाविक आणि पर्यटकांची संख्या वाढू शकते. पर्यटनाच्या पार्श्वभूमीवर या गावाच्या मूलभूत सुविधा पुरविण्याचे प्राधान्य राज्य सरकारला पटेल. राजकीय नेतृत्वाची अनास्था एखाद्या गावाचे ऐतिहासिक आणि पौराणिक महत्व पुसून टाकू शकते यापेक्षा दुर्भाग्य ते कोणते ?

:-Mukund Madhukar Hingne.